ΖΩΑ, ΑΝΘΡΩΠΟΙ ΚΑΙ ΣΠΗΛΑΙΟΓΡΑΦΙΕΣ

Εισαγωγή ― Σημασία των Ζώων

          Ο άνθρωπος από την αρχή της ύπαρξής του βρέθηκε άρρηκτα συνδεδεμένος με τα ζώα. Σχεδόν κάθε τομέας της ζωής του είχε ―και έχει ακόμα― κάποια διασύνδεση, μικρού ή μεγάλου βαθμού, με αυτά. Μάλιστα, η σχέση μεταξύ ανθρώπου και ζώου φτάνει σε τόσο βασικά επίπεδα, που δεν θα ήταν υπερβολή να πούμε πως η επαφή μας με τα ζώα είναι κυριολεκτικά ζήτημα ζωής ή θανάτου. Ακόμα και τώρα, που ο άνθρωπος έχει θεμελιώσει για τα καλά τη θέση του ως το κυρίαρχο είδος της Γης και ξεχώρισε οριστικά από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο, συνεχίζουμε να εξαρτόμαστε από τα ζώα για τα ίδια θεμελιώδη ζητήματα όπως και οι πρόγονοί μας, χιλιάδες χρόνια πριν (π.χ. τροφή, ένδυση) ―και θα συνεχίσουμε να εξαρτόμαστε από αυτά για πολύ καιρό ακόμα. Αλλά ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.

         Ένα μεγάλο μέρος της ταυτότητας του ανθρώπου ως ον οφείλεται στις αρχικές του αλληλεπιδράσεις με τα ζώα ―τόσο στον τομέα της ύλης (π.χ. εξέλιξη συγκεκριμένων χαρακτηριστικών όπως μικρής έκτασης εντερικός σωλήνας, ευμεγέθης εγκέφαλος κ.λ.π.), όσο και στον ψυχοπνευματικό τομέα (π.χ. ανάπτυξη πρώτο-θρησκειών, προώθηση καλλιτεχνικής έκφρασης και συλλογικότητας κ.λ.π.)

 

Μέρος σπηλαιογραφίας (Βίσωνας) | Αλταμίρα, Ισπανία Το 1875 έγιναν οι πρώτες παλαιο-ανθρωπολογικές ανακαλύψεις στο ομώνυμο σπήλαιο

Ζώα και Ύλη      Σε ό,τι αφορά τον τομέα της ύλης, ο άνθρωπος εκμεταλλευόταν στο έπακρο τα σώματα των ζώων που σκότωνε στο κυνήγι. Η εν λόγω εκμετάλλευση χωριζόταν κυρίως σε τρεις διαστάσεις. (1) Από το δέρμα τους έπαιρνε πρώτη ύλη για ρούχα και κατασκευή σκηνών, δίνοντας του την ικανότητα να είναι καλύτερα εξοπλισμένος ως προς την αντιμετώπιση των στοιχείων της φύσης· ταυτόχρονα, αφαίρεσε και τον περιορισμό στέγασης που ως τώρα τον περιόριζε σε σπηλιές και θερμά κλίματα, προσδίδοντας μεγαλύτερη κινητική ευελιξία στην ομάδα, καθώς και την επιλογή για πιο μακροσκελείς κυνήγια, μακριά από τον κύριο πυρήνα της ομάδας.

    (2) Το κρέας των ζώων ―ειδικά με την ανακάλυψη της φωτιάς― ήταν το καλύτερο καύσιμο για το ανθρώπινο σώμα, αφού ήταν πολύ πιο θρεπτικό από άλλες πηγές τροφής, όπως καρπούς ή βολβούς φυτών και δέντρων. Επιπρόσθετα, το κρέας ―με το ψήσιμό του― ήταν πιο εύπεπτο, επιτρέποντας στους ανθρώπους να αναπτύξουν μικρότερα δόντια και πιο κοντά έντερα. Αυτό υπολογίζεται και ως ένας από τους λόγους που οι ανθρώπινοι εγκέφαλοι εξελίχθηκαν στις υπολογιστικές υπερμηχανές που γνωρίζουμε σήμερα. Με την σμίκρυνση των εντέρων ―αφού πλέον ο μεγάλης έκτασης εντερικός σωλήνας δεν ήταν αναγκαίος για τη διαδικασία της πέψης―  η περίσσεια ενέργεια μεταφέρθηκε στην ανάπτυξη του εγκεφάλου (Ann Gibbons, “Food for Thought: Did the First Cooked Meals Help Fuel the Dramatic Evolutionary Expansion of the Human Brain?”, Science 316:5831 [2007]). 

    (3) Μετά από το δέρμα και το κρέας σειρά είχαν τα κόκκαλα και οι τένοντες· τίποτα δεν πήγαινε χαμένο. Λαξεύοντάς τα και τροποποιώντας τα αναλόγως, ο άνθρωπος κατασκεύαζε εργαλεία και όπλα, που αύξαναν τις πιθανότητες επιβίωσης του εναντίον της Φύσης όπως και άλλων ανθρώπων με εχθρικές διαθέσεις. 

    Από τότε έως τώρα, οι χρήσεις των ζώων, ως προς την υλική τους υπόσταση, δεν έχουν αλλάξει ουσιαστικά. Ακόμα χρησιμοποιούμε το δέρμα των ζώων για ένδυση και ρουχισμό, το κρέας τους για τροφή και ό,τι μείνει για «εργαλεία» (αρώματα, φάρμακα) που κάνουν τη ζωή μας πιο άνετη και ασφαλή. Η μόνη σημαντική μεταγενέστερη εκμετάλλευση έγινε αφού ο άνθρωπος έπαψε πλέον να είναι νομάς και αντιλήφθηκε πως τα ζώα, με την εξημέρωσή τους, μπορούσαν να του είναι χρήσιμα και ζωντανά. Αυτό έγινε με την επιστράτευση των μυών και του ιδρώτα τους, όπως και το μαλλί και το γάλα των μαστών τους. 

Hunter-Gatherers
 http://www.ancient-origins.net/sites/default/files/field/image/The-Stone-Age.jpg

Ζώα, Ψυχή και Πνεύμα

          

    Συνεχίζοντας, τα ζώα δεν ήταν μόνο η απάντηση στις φυσικές ανάγκες του ανθρώπου, αλλά και τις ψυχοπνευματικές ―ή μάλλον, καλύτερα, ήταν το γόνιμο έδαφος πάνω στο οποίο θα αναπτύσσονταν και θα τρέφονταν αυτές. Το πιο σημαντικό στοιχείο για την ανάδειξη της σπουδαιότητας των ζώων στην ανάπτυξη του ανθρώπινου ψυχισμού είναι οι σπηλαιογραφίες, καθώς αποτελούν τις πρώτες και ισχυρότερες ενδείξεις πως ο πρώιμος άνθρωπος ―και κατ' επέκταση ο άνθρωπος του σήμερα― είναι ένα ον που μπορεί να εκφράσει όσα συλλαμβάνουν τα μάτια και τα αυτιά του σε επίπεδα πολύ πιο σύνθετα και μακρόβια από αυτό της απλής επικοινωνίας. Ο άνθρωπος είδε στα ζώα κάτι πέρα από την σάρκα, και έχτισε πάνω στις πλάτες τους ιστορίες, μύθους και σύμβολα που η επιρροή τους φτάνει ως και σήμερα. Ένα πολύ βασικό παράδειγμα που μαρτυρεί τα προηγούμενα είναι τα επίσημα εραλδικά σύμβολα και οικόσημα χωρών και αυτοκρατοριών ανά τον κόσμο και τον χρόνο· λόγου χάριν, τα τρία λιοντάρια της Αγγλίας, ο δικέφαλος αετός της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, το περιστέρι της Κυπριακής Δημοκρατίας και άλλα πολλά.

 

Εθνικό οικόσημο της Γερμανίας

Σπηλαιογραφίες ― Τεχνικές λεπτομέρειες

          

    Οι ζωγραφιές, λοιπόν, που βρέθηκαν σε σπηλιές της Ισπανίας και της Γαλλίας υποδεικνύουν πως ο πρώιμος άνθρωπος αντιλαμβανόταν την ιδιαιτερότητα των ζώων και τη σχέση του μαζί τους σε τέτοιο βαθμό, ώστε να αφιερώσει κόπο και χρόνο στην απεικόνισή τους, στους τόπους κατοικίας του. Άξιο αναφοράς είναι και η έντονη διαφορά των απεικονίσεων μεταξύ ζώων και ανθρώπων. Οι ανθρώπινες μορφές στις σπηλαιογραφίες είναι μικρόσωμες και λιτές, χωρίς λεπτομέρειες, σε αντίθεση με τις ζωγραφιές των ζώων που είναι πολύ πιο λεπτομερείς και μεγάλες, τόσο σε αριθμό, όσο και σε μέγεθος, σε σχέση με αυτές των ανθρώπινων μορφών (Cave art, Britannica)  Όσα προαναφέρθηκαν φανερώνουν πως, ίσως, ο πρώιμος άνθρωπος δεν θεωρούσε τον εαυτό του ως τον πρωταγωνιστή  του δράματος της Παλαιολιθικής εποχής. Πρωταρχικό ρόλο μάλλον έπαιζε η μεγαπανίδα ―λ.χ. πλέον εξαφανισμένα σαρκοφάγα και μεγάλα χορτοφάγα, όπως σμιλόδοντες (saber-toothed tiger) και μαμούθ (‘Humans were not centre stage’: how ancient cave art puts us in our place ― Barbara Ehrenreich, The Guardian)· ο άνθρωπος ήταν απλά ένα μικροσκοπικό κομμάτι του οικοσυστήματος.

    Σχετικά με τις τεχνικές λεπτομέρειες των σπηλαιογραφιών, τα χρώματα που κυριαρχούν στις ζωγραφιές είναι το κόκκινο και το μαύρο, που οφείλονταν στις χρωστικές ιδιότητες του αιματίτη (οξείδιο του σιδήρου) και του άνθρακα, αντιστοίχως. Σε πολλές σπηλιές, μάλιστα, τα περιγράμματα των ζώων πρώτα χαράζονταν πάνω στην πέτρα και μετά ακολουθούσε ο χρωματισμός· σε αρκετές περιπτώσεις, το όλο «έργο» σταματούσε ως εκεί, δίχως την προσθήκη χρωμάτων (Cave art, Britannica).

    Για την ερμηνεία αυτών των ζωγραφιών υπάρχουν πολλές απόψεις. Κάποιοι υποστηρίζουν πως οι απεικονίσεις των ζώων ήταν «εκπαιδευτικού» χαρακτήρα, ώστε νεαρότερα και πιο άπειρα μέλη της ομάδας να έχουν μια πρώτη επαφή με τα ζώα που θα κυνηγούσαν ή θα έπρεπε να αποφεύγουν. Οι πιο συχνές απεικονίσεις ήταν ζώων-θηραμάτων, όπως βίσωνες, μαμούθ και τάρανδοι· απεικονίσεις και αρπακτικών ζώων, όμως, βρέθηκαν επίσης, με λιοντάρια και αρκούδες να είναι τα συνηθέστερα είδη που παρουσιάζονται (Cave art, Britannica). Γιατί όμως αφιερώθηκε τόσος χρόνος σε κάτι το οποίο εντέλει θα ήταν ανούσιο; 

Σπήλαιο Lascaux, Γαλλία

Στοιχεία που κατευθύνουν προς λόγους μη ύπαρξης σπηλαιογραφιών

         

    Ο πρώιμος άνθρωπος πριν να «εξελιχθεί» από τροφοσυλλέκτης-κυνηγός σε γεωργό, δεν είχε κάποιο μόνιμο χώρο κατοικίας, λόγω του νομαδικού τρόπου ζωής του. Συνήθως, ακολουθούσε κάποια αγέλη χορτοφάγων ζώων, που ήταν και η κύρια πηγή τροφής του· όπου πήγαινε η αγέλη πήγαινε κι αυτός. Τις περισσότερες φορές οι ανθρώπινες ομάδες έμεναν σε καταυλισμούς με σκηνές από δέρμα ζώων και όχι σε σπηλιές· η κατοίκηση σε σπηλιές ήταν σπάνια καθώς ήταν δύσκολο να ανευρεθούν σπηλιές που να είναι κατοικήσιμες, και όσες ήταν, πολλές φορές στέγαζαν ζώα-θηρευτές, όπως αρκούδες.

   Ακόμα και για τις διακοσμημένες σπηλιές, δεν υπάρχουν καν δεδομένα που να υποδεικνύουν τη συνεχιζόμενη κατοίκησή τους, πόσο μάλλον των ενδότερων και πιο δύσκολα προσβάσιμων μερών τους, όπου βρέθηκαν οι πιο εντυπωσιακές σπηλαιογραφίες (‘Humans were not centre stage’: how ancient cave art puts us in our place ― Barbara Ehrenreich, The Guardian). Επιπρόσθετα, η δημιουργία τους ήταν μια χρονοβόρα και δύσκολη διαδικασία, ειδικά για τις τότε συνθήκες, όπου η κάθε καινούργια μέρα ήταν ένας νέος, σκληρός αγώνας για επιβίωση.

    Ανακεφαλαιώνοντας, οι σπηλαιογραφίες έγιναν σε χώρους μη μόνιμα κατοικήσιμους ―αποκλείοντας το ενδεχόμενο «καλλωπισμού» του χώρου κατοικίας―, από άτομα με πολύ πιο επιτακτικά προβλήματα από την καλλιτεχνική έκφραση ―ένας άνθρωπος που αγωνίζεται για να επιβιώσει δεν θα μπεί στον κόπο να δημιουργήσει―, σε μια εποχή όπου δεν υπήρχε περιθώριο για χάσιμο χρόνου ―ο χρόνος της δημιουργίας της σπηλαιογραφίας θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί κάπου πολύ πιο ωφέλιμα για την ομάδα και το άτομο, όπως στην ανεύρεση τροφής κ.λ.π..  Όλα τα δεδομένα συγκλίνουν σε μια φαινομενική σπατάλη χρόνου και ιδρώτα· με λίγα λόγια, η όλη διαδικασία των σπηλαιογραφιών δεν ήταν λογική.

Ρινόκεροι, Chauvet Cave | Γαλλία
30, 000 με 33,000 χρόνια πριν...

Ερμηνεία και αιτιολόγηση ύπαρξης σπηλαιογραφιών 

 

   Με το πέρασμα των χρόνων προτάθηκε ένας σημαντικός αριθμός υποθέσεων ―κι εντέλει θεωριών― που προσπάθησαν να αιτιολογήσουν την ύπαρξη των σπηλαιογραφιών και να την ερμηνεύσουν ταυτόχρονα· οι κυριότερες από αυτές παραπέμπουν σε δύο βασικά κομμάτια της ανθρώπινης ύπαρξης που υπερβαίνουν τη δύναμη της λογικής: την υποσυνείδητη ανάγκη για συλλογικότητα και την πίστη σε υπερφυσικά στοιχεία ―είμαστε, κυριολεκτικά, γενετικά προγραμματισμένοι και για τα δύο. 

   Αναφορικά με τις «συλλογικές» υποθέσεις-θεωρίες, ο Gregory Curtis γράφει στο βιβλίο του “The Cave Painters”, πως για τη διακόσμηση μιας σπηλιάς απαιτείτο πλήθος ανθρώπων ―κάποιοι για να αναμείξουν τις μπογιές, άλλοι για να στήσουν τις σκαλωσιές, οι ζωγράφοι κ.λ.π.. Ανάλυση των αποτυπωμάτων από ανθρώπινες παλάμες που βρέθηκαν, μάλιστα, αποκαλύπτουν πως στην όλη διαδικασία συμμετείχαν όλοι: άντρες, γυναίκες και παιδιά. Από ό,τι φαίνεται, η διαδικασία διακόσμησης μιας σπηλιάς είχε κοινωνική φύση (παραμερίζοντας προς το παρόν τις άλλες ιδιότητες των σπηλαιογραφιών, δηλαδή τη διατήρηση πληροφοριών και την ενίσχυση σαμανικών τελετουργειών, στην οποία θα γίνει αναφορά παρακάτω). 

     Με όλη τη φυλή να ενεργεί μαζί ως ένα ενοποιημένο σύνολο, προς ένα κοινό σκοπό, οι δεσμοί μεταξύ των ατόμων και η αίσθηση του ανήκειν στην ομάδα ενδυναμωνόταν. Αυτό ήταν βασικό για την ομαλή διεξαγωγή των κυνηγιών ―μια ιδιαίτερα σημαντική δραστηριότητα, καθώς αποτυχία, πολλές φορές, σήμαινε θάνατο ατόμων―, αλλά και για την άμυνα της φυλής, ενόψει απειλής (‘Humans were not centre stage’: how ancient cave art puts us in our place ― Barbara Ehrenreich, The Guardian). 

 

Lascaux ΙΙ | Σπήλαιο Lascaux, Γαλλία

    Προχωρώντας στο δεύτερο σκέλος του συνόλου των ερμηνειών, πρέπει να αναφερθεί πως οι υποθέσεις που προτάθηκαν με βάση υπερφυσικά πιστεύω είναι περισσότερες σε αριθμό, αλλά και σε ενδιαφέρον· στο παρόν άρθρο θα γίνει αναφορά στις τρεις κυριότερες ―πλέον άκυρες και μη. Η υπόθεση του Τοτεμισμού υποστηρίζει πως οι απεικονίσεις σε κάθε σπηλιά αντιπροσώπευαν το τοτέμ της σχετικής φυλής, δηλαδή το ζώο-πνεύμα που προστάτευε την φυλή και της παρείχε ιδιαίτερες ευλογίες και ιδιότητες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ομάδας ανθρώπων που παρουσίαζε όντως αυτά τα πιστεύω ήταν οι Ινδιάνοι της Βόρειας Αμερικής. Αν όμως η εν λόγω υπόθεση ήταν παγκόσμια εφαρμόσιμη τότε οι φυλές θα παρουσίαζαν διακυμάνσεις ως προς τις επιλογές τους για ζώο-προστάτης. Αντιθέτως, παρατηρούμε μια συμβολική ομοιογένεια μεταξύ των σπηλαιογραφιών και μια έντονη εμμονή αναπαράστασης συγκεκριμένων ειδών ζώων (βίσωνες, τάρανδοι και άλογα, κυρίως). Επιπρόσθετα, σε αρκετές περιπτώσεις, τα ζώα αυτά ζωγραφίζονταν με βέλη και γραμμές να τα τρυπούν, ένας συμβολισμός που παραπέμπει μακριά από τη “λατρεία” και περισσότερο προς την κυριαρχία επί αυτά. 

 

Τρυπημένος βίσωνας | Cave of Niaux, Γαλλία

    Συνεχίζοντας, ουσιαστικά, από τους προηγούμενους συλλογισμούς κι ευρήματα, οι Abbé Breuil (1877-1961) και Henri Begouën (1863-1956) πρότειναν το μοντέλο του “The Magic Hunt”, όπου οι προαναφερόμενες σπηλαιογραφίες ήταν μια απόπειρα του πρώιμου ανθρώπου να επηρεάσει την επιτυχία των κυνηγιών του. Δυστυχώς, οι σπηλαιογραφίες που πληρούν αυτά τα κριτήρια (ζώα τρυπημένα με βέλη και άλλα γραμμικής φύσεως αντικείμενα) δεν είναι σε τόσο μεγάλο αριθμό ώστε να είναι έγκυρες για μια θεωρία παγκόσμιας εξήγησης, κι έτσι η υπόθεση του “The Magic Hunt” έχει εγκαταλειφθεί, προς το παρόν. 

    Παρόλα αυτά, δεν είναι και τόσο εκτός παραγματικότητας, καθώς έχουν παρατηρηθεί πάμπολα συμπεριφορικά μοτίβα που ταυτίζονται με το εν λόγω πλαίσιο πιστεύω, δηλαδή τη χρήση αντικειμένων ή και σειράς δραστηριοτήτων, ώστε η δραστηριότητα που ακολουθεί να έχει το προσδοκούμενο αποτέλεσμα. Παραδείγματα μπορούν να αντληθούν από παντού, από τον χορό Χάκα των Μαόρι, που η εθνική ομάδα ράγκμπι της Νέας Ζηλανδίας χορεύει πριν κάθε αγώνα, ως τα ευλογημένα στυλό από την Εκκλησία που χρησιμοποιούν ευλαβείς (ή ίσως απροετοίμαστοι) μαθητές σε Κύπρο και Ελλάδα πριν σημαντικές εξετάσεις, ως και το ποίημα-προσευχή που μουρμουρούν Bushmen κυνηγοί της Μποτσουάνας: 

Ζω επάνω στην άμμο, περπατώ επάνω στην άμμο, 

ψάχνω για αποτυπώματα πάνω στην άμμο, 

και έχω δει τα αποτυπώματα του ζώου επάνω στην άμμο, 

κι έτσι το έχω σκοτώσει, καθώς και οι δυο μας 

τρέχουμε επάνω στην άμμο.

Bushmen hunters
http://www.khomanisan.com/activities/kalahari-bushmen-hunting/

   Καταλήγωντας στην τελική υπόθεση της γραμμής της πνευματικότητας, έχουμε αυτή του Σαμανισμού από τον Ρουμάνο ιστορικό  Mircea Eliade (1907-1986), η οποία αναφέρει πως οι σπηλαιογραφίες ήταν αναπαραστάσεις οράσεων εν ώρα έκστασης. Οι Jean Clottes και David Lewis-Williams, που αποφάσισαν να επαναεισαγάγουν την εν λόγω υπόθεση, αναφέρουν πως βασίζεται σε ηθολογικές παρατηρήσεις ομάδων κυνηγών-τροφοσυλλεκτών του σήμερα (π.χ. Ινουίτ και Γιανομάμι), που επίσης βασίζεται και στην παρατήρηση στοιχείων εντροπίας (σημεία, γραμμές, δίκτυα κ.λ.π.) με πηγή το ίδιο το μάτι. Αυτά τα οπτικά φαινόμενα μπορεί να οφείλονται  σε έντονες ημικρανίες (π.χ. έντονα φώτα και zig-zag μοτίβα) ή και στην εισπνοή των ουσιών που είναι υπεύθυνες για τον σχεδιασμό των ίδιων των σπηλαιογραφιών, όπως ο άνθρακας και η ώχρα. 

    Αν και ως υπόθεση δεν έτυχε ευρείας αποδοχής, ο σκοπός της δεν είναι η παγκόσμια και αποκλειστική ερμηνεία των σπηλαιογραφιών, αλλά να θέσει τα θεμέλια για ένα επεξηγηματικό πλαίσιο, πάνω στο οποίο θα στηριχτούν ή και θα τροποποιηθούν άλλες υποθέσεις. Έτσι κι αλλιώς, ένας μεγάλος αριθμός σπηλαιολόγων αναφέρουν πως οι σπηλιές προκαλούν οπτικές και ακουστικές παραισθήσεις (ίσως και ψευδαισθήσεις), πράγμα που υποβοηθά τις αναφερόμενες οράσεις αλλά και την «επαφή» με τα ζωώδη πνεύματα μέσω των σπηλαιογραφιών.

   

Σπήλαιο Lascaux, Γαλλία | Φώτο: Sissie Brimberg ―  National Geographic

 Εντέλει, ακόμα δεν έχει καθιερωθεί μια κύρια θεωρία που να ερμηνεύει τη φύση των σπηλαιογραφιών και να ικανοποιεί την πλειοψηφία της επιστημονικής κοινότητας· μπορούμε όμως να είμαστε σίγουροι για δυο πράγματα: Ένα, πως οι σπηλαιογραφίες είναι ένας κώδικας συμβόλων, παράγωγο του τρόπου σκέψης του ανθρώπου της παλαιολιθικής εποχής και, δυο, πως είναι το πρώτο δείγμα ένωσης μεταξύ του κόσμου των ζώων και των ανθρώπων, πέρα από την ύλη και μέσα στη ψυχή και το πνεύμα (The Syndicat mixte de l’ Espace de restitution de la grotte Chauvet [Public Union to manage the Chauvet Cave/SMERGC] and the Ministry of Culture and Communication of France ― Google Arts and Culture). △ 

 

 

Μάρκος  Γιαπάνης